It sil wêze. De spektakelmusical De Tocht vindt plaats in een theater dat gebouwd is volgens circulaire en duurzame principes. De hal op zich wordt na De Tocht hergebruikt en de aangebouwde delen zijn modulair. Die hebben dus een tweede of derde leven, wat ook geldt voor de bestrating. Nick Boersma, programmamanager Vereniging Circulair Friesland: “Het is mooi dat leden van VCF elkaar hierin gevonden hebben en elkaar inspireren. Dit is een goed voorbeeld dat groot denken ook uitvoerbaar kan zijn.”
Het gebouw is circulair, veel van de installaties ook. De stroomvoorziening is op een duurzame wijze opgelost en er wordt zeer slim gebruikgemaakt van de behoefte aan zowel warmte als kou. Nick Boersma, programmamanager van VCF: “Alle lof voor Friso Bouwgroep en Ekwadraat, die dit bedacht en gebouwd hebben. Dit is een geweldig verhaal dat de leden van VCF en bedrijven elders inspireert. Het is een goed voorbeeld dat groot denken ook uitvoerbaar kan zijn.” Friso Bouwgroep is lid van VCF; Henk Dedden: “Bij alles op het gebied van duurzaamheid en circulariteit wat we hier hebben toegepast, is het netwerk van VCF betrokken. De verbinding en het netwerk in Fryslân is uniek. Met het lidmaatschap ontwikkelen we ons circulair denken. Zonder die mindset was dit niet gerealiseerd.” Via het programma ‘Fryslân bouwt Circulair’ werkt VCF samen met vele leden aan de ambitie om een circulaire en biobased bouwnorm in de regio (en daarbuiten) te implementeren op praktijkschaal. Daarvoor is behoefte aan concrete projecten. “Dit project is een fantastisch voorbeeld dat laat zien dat duurzaamheid en circulariteit hand in hand kunnen gaan in de bouw en dat we in Fryslân vooral inzetten op: doen! Dat inspireert anderen dit voorbeeld te volgen”, aldus Nick.
Dezelfde mentaliteit
Jan Zuidema, technisch manager bij Ekwadraat, vult aan: “VCF heeft het voorbeeld gegeven voor korte ketens. Binnen de netwerken van VCF bleken partijen te zijn die dit in de eerste plaats aandurven. En het vervolgens kunnen bedenken en uitvoeren. Met dezelfde circulaire, duurzame mentaliteit was het goed werken met die partners. Dat we dit in Leeuwarden, in Fryslân, voor elkaar krijgen, daar mogen we best even wat minder bescheiden over zijn. Ja, we zijn trots, grutsk.”
Hoe het begon
Het schaatshart van de directeur van Ekwadraat ging harder kloppen onder het Elfstedenkruisje op zijn borst, toen hij werd benaderd over ‘iets met de Elfstedentocht en een draaiende ijsvloer’. Jan Zuidema, technisch manager bij hét adviesbureau voor duurzaamheid in Friesland, schoof aan. Hij heeft ervaring met installaties in ijshallen, bijvoorbeeld de Elfstedenhal en Thialf. Jan Zuidema: “Doordat de eerste locatie niet goed bleek én door corona, was het proces vertraagd. Dat heeft het project goed gedaan, want het eindresultaat is veel beter dan wat in eerste instantie bedacht was. In plaats van een ‘tijdelijke tent’ staat er nu een herbruikbaar gebouw. Veel duurzamer, veel beter!”
Henk Dedden is het daarmee eens: “Nu staat hier het meest duurzame theater van Nederland. En misschien wel wereldwijd.” Hij vertelt hoe Friso betrokken raakte: “Het is dat het om De Tocht gaat, een beetje chauvinistisch ben ik wel. Daarom ben ik erin gestapt. Ook ben ik ondernemer, ik schat de risico’s in. Dit verhaal zal eerst geld kosten, maar op de lange termijn halen we het er wel uit.” Hij vervolgt: “Die eerste locatie, het Brada-terrein, die was eigenlijk niet geschikt. Vanwege vervuiling in de grond, klimatologisch niet beheersbaar, geluidsoverlast voor omwonenden, bereikbaarheid. Gelukkig was er vertraging door corona, waardoor er een betere locatie beschikbaar kwam.” Of eigenlijk: Friso kwam daarmee. Die had op deze locatie al plannen voor een productiehal voor prefab-elementen voor de bouw. “Nu slaan we twee vliegen in één klap: een tijdelijk theater en op termijn de hal die wij kunnen gebruiken”, aldus Henk Dedden. “Ik ben eerlijk: natuurlijk zit er ook voor Friso wat in. Als De Tocht gefinisht is, staat er een assemblagehal met mogelijkheden, met toekomst.”
Leren
“Wat je hiervan leert, is moeilijk in geld uit te drukken”, zegt Henk Dedden. “Dat heet leergeld. Ik weet in ieder geval zeker dat we de kennis die we hierbij opdoen, meenemen naar de toekomst. Deze ervaring geeft de mogelijkheid om later wéér wat nieuws te doen.” Jan Zuidema sluit daarbij aan: “Het is een return on investment of learning. We hebben hier allemaal tijd, geld, materialen ingestoken, en niet alles komt terug in geld. Maar wel in kennis, in geleerde lessen. Wat die lessen waard zijn, zal de toekomst uitwijzen. Ik geloof erin dat we de kennis in de toekomst zeker gaan gebruiken. Niet dat we nou in iedere provinciehoofdstad een theaterhal met een draaiende ijsvloer gaan neerzetten. Wel dat we delen van die kennis overal gebruiken, van projectmanagement tot huizenbouw tot innovatieve energieopslag tot elektrotechnisch vernuft en ga zo maar door.”
De feiten
Feit is: er staat een gebouw in Leeuwarden, aan de Zwette, op een steenworp afstand van de plek waar de Elfstedenrijders het ijs op gaan. Groot op de gevel prijkt de naam: Friso Theater. De hal is in hoog tempo gebouwd (ruim een halfjaar), mede doordat omgevingsvergunningen snel rond waren. Geluidsoverlast is geen probleem, de bereikbaarheid is goed, parkeren heeft de gemeente Leeuwarden snel mogelijk gemaakt en er is lokale energie beschikbaar van Sun & Wind Factory. De basis, de grote hal, is na afloop van De Tocht geschikt als productiehal van Friso. Wat er omheen staat – de foyer, de backstage-ruimte – dat is allemaal eenvoudig af te breken en in delen te hergebruiken, tot en met de bestrating aan toe. Sterker: deels zijn er al gebruikte bouwmaterialen toegepast, die straks een derde of vierde leven krijgen. Vanaf de première op 1 oktober 2023 draait musical De Tocht er vijf dagen per week.
Geen gewone hal
Het geheel is grotendeels opgebouwd uit bestaande modulaire elementen. Omdat er 1500 man aan publiek in zit, moet het voldoen aan strenge veiligheidseisen. “De constructie van onbehandeld staal – dat is zo circulair mogelijk – is zwaar gedimensioneerd. Daardoor staat er een enorm degelijke hal. Zonder problemen kunnen er zware takels en hijskranen in gehangen worden en het dak is bijvoorbeeld ook sterk genoeg voor zonnepanelen. Het gebouw is klaar voor de toekomst”, vertelt Henk Dedden. Die toekomst houdt in dat er een fabriek in komt waar prefab-elementen voor de bouw gemaakt gaan worden. Van innovatief beton, met hennep isolatie of elementen van slib of iets anders duurzaams; wat er in de toekomst maar wordt uitgevonden. Jan Zuidema: “De installaties kun je in tweeën verdelen. Ten eerste de gebouwgebonden installaties voor de hal; die zijn definitief. Ten tweede de installaties die voor het tijdelijk gebruik zijn gebouwd. Deze zijn volledig demontabel: in delen kunnen ze afgebroken of losgekoppeld en zijn ze voor andere toepassingen inzetbaar. Zo staan er naast de hal bijvoorbeeld een paar containers met de warmte-koudecentrale. Die kunnen zo worden verhuisd naar de industrie of een stadswijk.”
Trots op cirkel van energie
Jan Zuidema vertelt verder: “Je denkt misschien dat zo’n koude ijsvloer plus een warmgestookt theater energie slurpt. Dat valt enorm mee. Want om de vloer koud te maken, halen we daar warmte weg. Deze warmte gebruiken we om de hal te verwarmen. Zo is er een uitgebalanceerde cirkel van energie. Daar ben ik best wel trots op. We gebruiken zelfs nog minder energie dan we vooraf hadden berekend; zo goed is alles geëngineerd.” Jan wordt steeds enthousiaster: “Wat ook interessant is: we maken de ijsvloer van het draaiende deel zo koud mogelijk voor de voorstelling. Als de show begint, draait de vloer. Daarom moeten we die afkoppelen. Tijdens de show moet de zaal verwarmd worden. Die warmte halen we dan weg bij het vaste deel van de ijsvloer, die we dan juist weer extra koelen. Zo spelen we daar een beetje mee, en maken we optimaal gebruik van de beschikbare warmte.”
Ronddraaiende ijsvloer
“De ronddraaiende ijsvloer is een staaltje van technisch vernuft op zich”, vertelt Jan Zuidema. “Een geweldig idee op papier. Uitgangspunt was: dit moet kunnen, dus we kunnen het. En we hebben het gefikst. De Mannen van Staal hebben de ronddraaiende vloer uitgewerkt en gerealiseerd en daarbij alle mogelijke oplossingen bedacht. Hier was lef en doorzettingsvermogen voor nodig. Net als tijdens een Elfstedentocht. Ekwadraat had de nodige energiekennis in huis en energetisch heeft Sublym Techniek een warmte-koudeconcept neergelegd wat door Equans is uitgewerkt tot de warmte-koudecentrale die nu naast de hal zijn werk doet. Het was nog nooit gedaan. Na verloop van tijd kwamen we daarom wat kinderziektes tegen, maar die hebben we opgelost.”
Energievoorziening
De energieaansluiting op de eerste locatie was geregeld; op deze nieuwe locatie was het een uitdaging. Het is uiteindelijk gelukt door slim gebruik te maken van de zonnepanelen en windmolens van Sun & Wind; mede door deskundig advies van Pieter Klimp en de medewerking van Liander. Zestig procent van de energie komt rechtstreeks van zon en wind. En er is de ambitie dit percentage te verhogen. Bijvoorbeeld met opslag van energie. En met zonnepanelen op het dak. Ook behoort een overkappingen met zonnepanelen op de parkeerplaats tot de mogelijkheden, zodat bezoekers kun elektrische auto kunnen opladen. En het delen van warmte met de productielocatie van Houkesloot op hetzelfde terrein.
Niet te vergeten
Sommige zijn al benoemd, anderen niet. Zonder de belangrijke knowhow en inspanningen van onderstaande partners had De Tocht geen doorgang gevonden. Of in ieder geval niet in het Friso Theater. Hulde voor:
- Gemeente Leeuwarden
- Liander
- Pranger-Rosier
- Mannen van Staal
- Equans
- Sublym Techniek
- Sun & Wind Factory
Daarnaast hebben vele andere mensen, bedrijven en organisaties natuurlijk geweldig werk geleverd.
